Martin Luther, Şêx Adî û goga mêjiyê mirov

Newaf Miro

Mirov bi xwe weke erdekî ye, chi tê de hatibe candin ew sole berhemek ji wê candiniyê. Ger ber bi kurdî be, alt erdeki Kurdî-stanî. Ger bi tirkî be, Tabana, Tirkî-stani, yan erebî be Tabana Erebi-stani. Nîjad an jî xwîna meriv, dikeve radeya duyabiliyorum. Dîroka zimanekî qedîm zû bi zû, nikare bê destnîşankirin. Lê diroka neteweyan û netewiyetyê ne kevn e, û bi şoreşa Fabrikay re dest pê kiriye. Sew faktorên ku neteweyan netewe ziman, dirok, ol an jî, berjewendiyên aborî û nirxên hevbeş in. Jixwe êdî gelek dewletên dinyayê, dewleta xwe wekî neteweyê xwe base. Zimanê wan çi be û ji çi welatî hatibin, xwe weke endamê neteweya dewletê base. Amerikan üssü xwe ji neteweya. Tevî hemwelatiyên Amerîkayê yên nû, ji destpêkê ve ji parzemîna Ewropayê çûne û li wir, bi cih bûne. Ji berê vê, li seranserê cîhane tim koçberî û keşif hebûne. Yan jî, dicûn êrîşî mileten din. Hinekan jî, ji birçîna koç dik. Li dinyayê, mirovên ji heman xwînê û xwediyê DNAyên xwerû, kêm in. Ger li gorî DNAê be, dê xuya bike ku bi milyonan mirovên xwe ji netweyekê dihesibî, ne ji wê neteweyê ne. Rojaîro, tib (medizîn) dikare li gorî DNAya mirovan dupat bike, ku pêşiyên meriv ji ku devera cîhane hatine.

CEWZİYA HER SEREKE, ZİMAN E

Cêwaziya miletekî ji yê din ger aliyê olî (dînî) nebe, cewaziya herî sereke, ziman e. Ziman nebe, meriv nikare qala candê jî zêde bike. Devoka herêmî jî, têrê nake. Nimûne: Laz bi devoka xwe a bi tirkî, êdî ne laz in û zêdetir tirk in. Devoka tirkî a Rihaiyan, yan ya Diyarbekirîan jî nabe zimanekî cêwaz. Pêkara ku mirovan jiên din cuda dike, cand û ziman e. Motoru dağıt, gog yan gençlik, mêjiyê mirovan bi zimanî hatip, mirov li gorî wî zimanî û wê ferasatê, têdigihê û ji zimanên din, werdigerîne. Meriv gava guhdariya hin mirovên kurdîaxêv ku xwe bake piekî fêr kirine set, dik bi hêsanî xwiya set ku ew, di mejiyê xwe de wergerê. Derbirîn bi zimanekî din e, lê werger sole kurdî. Goga mêjiyê kurdên tebeqa serdest, side rêvebir bi makîneya zimanê din obura. Sedem, helbet tunehiya perwerdeya bi zimanê kurdî û di malê, ye axaftina zimanên biyani. Zimanê nebeê perwerdeyê, ideoloji, bazirganî û hwd. di her kêlî û li hemû qadên jiyanê neyê bikaranîn, helbet ew ziman lawaz sole. Ew ne kêmasiya ziman, a xwediyên zimên e.

BERJEWENDIYÊN ABORİ Û SİYASİ

Martin Luhterê (bûyîn 1483 – mirin 1546) monk, di sala 1517an de wergera Încîlê ya bi Germani û bi 95 Thêzên xwe, xwe Eşkere kir. Bu, Romayê bû için bir li dijî desthilatdariya olan bibêje ku mesken yek serhildaneke wêrek. Ew Thêzên Martinê Luhterî, bûne bingeha almaniyeke navendî û neteweya alman. Îro jî Germany bi navê Almaniya bild, zimanê herema Hannoverê û ê Martin Luhter bikar dihîne, ku wekî zimanê fermî yê dewletê û perwerdeyê dihê bikarhanîn. Roja Reformatîone, roja fermî a betlaneyê. Bi helwesta Martin Luhterî, mürettebat üyesi Xrîstiyaniyê Evangelîk bû fermî. Zewaca nun ku ne Catholic, bedava bu. Wergera Încîlê a bi zimanê almani bû bingeha zimanê almaniya yekgirtî û bild. Helbet berjewendiyên aborî û politik jî, bûn pê û alîkariya belavbûna hizrên wîên di berjewendiya xelkê almani. Yiyin hetaîro jî ew zimanê ku wî pê nivisî, yiyin zimanê fermî.

ÊZÎDÎ TEVÎ HEMÛ FERMANAN HETA ROJAÎRO MANEÛ HENE

Şêxadî, (Şêx Adî: bûyîn 1073/8 – mirin 1162/3) alimekî bi nav û deng bûye. Ew li gorî hin jêderan çûye Heca misilmanan Mekkê jî. Her wûsa ilmimdarekî bi navû deng bûye. Yek ji hevalên Abdulqadirê Gêlani bûye. Abdulqadirê Gêlani bixwe ku damêzranerê terîqeta Qadirî ye dibeje; Ger pêxemberê Îslamê Mihemed nebi bihatana dinyayê, Şêxadî de biba pêxember. Hatina wî a nav Êzîdiyan û hebandina Ola Êzî, mijareke din e. Ye Êzîdî bi çi çavî lê dinêrin û çawa dinirxî, ew bixwe mijareke bi serê xwe. Lê ‘Hed û Sed’, ango qanûnên ku wî di nava Êzîdiyan de saz kiriye, daneheva Qewla û pirtûkên wî nivîsandine, Mishefa Reş û Cewle (û xwendina bi wan zia royî’de mixabin ne berdest), yan xirab; Tevî ku dewletek xwedî li wan derneketiye jî, wekî mirate yele. Herweha, Êzîdî jî tefî hemû fermanan jî heta rojaîro mane û hene. Qewlên Êzîdiyan ji sedî 95 xurû bi kurucî ne. Meriv, divê bi çavika oldaran (din) nenirxîne. Ol çendîn ayîditeke manevi yemek; wûsa jî nirxên miletekî, nêrîna dinyayî, cand û hebûnekê, di nava xwe diparêze. Be (din), beriya neteweyan jî hebûn, Olan, rengê xwe dane neteweyan. Herweha her olekê di dema xwe de, li hemberî çewisandina serdestan, berjewendiyên xwe ên neteweyî û herêmî dane pêş û bi wan, bûne nirxên wi miletî.